osobowość

Historia i tradycja badań nad osobowością
 
Ludzie zajmowali się osobowością od najdawniejszych czasów. Już w Starym Testamencie zawarte są opisy ludzkich osobowości oraz analizy przyczyn postępowania ludzi. Od wieków osobowość fascynuje psychologów, lekarzy, artystów a nawet ekonomistów.

Osobowością zajmował się już grecki lekarz Hipokrates (ok. 460 – 377 p.n.e.), który uważał, że cechy ludzi wiążą się z podstawowymi płynami organizmu i zależą
od ich ilości oraz proporcji między nimi.

Według Autora żółć wiązała się z temperamentem choleryka, krew z temperamentem sangwinika, flegma z temperamentem flegmatyka i czarna żółć z temperamentem melancholika.
Choroby miały być rezultatem zaburzeń w równowadze między płynami. Metodą leczenia było upuszczanie krwi albo powodowanie wymiotów.
Określenia: choleryk, flegmatyk, sangwinik, melancholik do dziś są używane w potocznym opisywaniu osobowości.
 
Z kolei Platon (427-347 p.n.e.), uczeń Sokratesa, jako pierwszy opisał konflikty wewnętrzne. Jego zainteresowania badawcze koncentrowały się wokół duszy i ciała. Podkreślał jej funkcje biologiczne i poznawcze.

Nie sposób pominąć Jego ucznia - Arystotelesa (384-322 p.n.e.), który wniósł wkład naukowy w klasyfikację procesów psychicznych. Zaproponował On nowy sposób spojrzenia na zmienność rzeczy. Substancja się zmienia w momencie zmiany jednej fazy w drugą. Człowiek kolejno przybiera formę dziecka, dorosłego i starca, tracąc poprzednie.


Innym wybitnym uczonym, uważanym za ojca nowożytnej filozofii, był Kartezjusz, autor dualizmu, który stwierdził, że świat jest zbudowany z dwóch substancji: cielesnej i duchowej. Z cielesnej zbudowane są wszystkie ciała. Jest ona nieprzenikliwa i bierna. Natomiast z substancji duchowej jest zbudowany Bóg, aniołowie, demony i dusze ludzkie. Ta substancja nie ma wymiarów.
Zdaniem Kartezjusza poznanie może być niezależne od treści doświadczenia. Wiedza, która nie pochodzi z doświadczenia jest możliwa dzięki posiadaniu w sobie pewnych idei wrodzonych, na przykład idei Boga, czy idei trójkąta.

Odmienne zdanie na temat umysłu miał J. Lock, przedstawiciel angielskiego empiryzmu, który poddał krytyce teorię idei wrodzonych. Jego dzieło „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego” były pierwszą, tak obszerną publikacją w literaturze europejskiej, poświęconą poznaniu. Empiryzm J.Locke’a opiera się na stwierdzeniu, że cała wiedza, sądy i wyobrażenia powstają na drodze doświadczenia.
Według cytowanego Autora w chwili urodzenia człowiek jest czystą tablicą (tabula rasa), nie posiada zasad ani idei, ponieważ swoje doświadczenia zdobywa dopiero w trakcie trwania życia poprzez „postrzeżenia” i dzięki „refleksji”.
W latach następnych wielu badaczy poszukiwało teoretycznych ram dla pojęcia „empiryzm”, dochodząc do różnych wniosków.

Według D. Hume’a o istnieniu umysłu „nie można nic wiedzieć na podstawie samego doświadczenia”.
W XIX wieku wielu badaczy poszukiwało odpowiedzi na nurtujące ich pytania dotyczące problematyki osobowości. Dopiero na przełomie XIX i XX wieku wyłoniły się następujące tradycje badawcze: tradycja kliniczna, korelacyjna i eksperymentalna.

Przedstawicielem tradycji klinicznej we Francji był J.Charcot, który jako lekarz
i profesor Kliniki Chorób Nerwowych w Paryżu obserwował pacjentów, trafiających
do niego z objawami histerii i próbował zrozumieć ich problemy. Pacjenci ci cierpieli na przykład na paraliż nie dający się uzasadnić anatomicznie, mieli kłopoty ze wzrokiem, chociaż narząd wzroku pracował bez zarzutu, mdleli bez powodu oraz borykali się z niewytłumaczalnymi lukami w pamięci.
J.Charcot zaczął ich badać, klasyfikować objawy i leczyć często za pomocą hipnozy.

Obserwacje kliniczne J.Charcota kontynuowali jego uczniowie: P.Jenet, M.Prince i Z.Freud.
P.Jenet pracował nad badaniami histerycznymi oraz leczeniem hipnozą.
M.Prince opisywał przypadki osobowości wielorakich oraz zgłębiał badania nad rozczepieniem osobowości. Założył w 1927 roku Harwardzką Klinikę Psychologiczną.

Z.Freud natomiast stworzył własną teorię osobowości i psychoanalityczną metodę terapii.
Kontynuatorem tradycji badań klinicznych, zapoczątkowanych przez J.Charcota, był lekarz – H.Murray, który wydał dzieło pod tytułem „Badanie osobowości” i opracował „Test Apercepcji Tematycznej”. Podkreślał rolę nieświadomości oraz nawoływał do poszukiwania związku między aktualnym funkcjonowaniem jednostki a jej doświadczeniem z dzieciństwa.


Kolejnymi klinicystami, zwolennikami tradycji badań klinicznych nad osobowością, byli: C.Rogers i G.Kelly. C.Rogers stworzył teorię samoaktualizacji, natomiast G.Kelly opracował teorię konstruktów osobistych. C.Rogers podkreślał dążenie organizmu do samorozwoju oraz samoaktualizacji, kładąc szczególny nacisk
na sposób spostrzegania i doświadczanie samego siebie. Dla C.Rogersa ideałem był człowiek samoaktualizujący się.


G.Kelly w opublikowanej w 1955 roku monografii „Psychologia konstruktów osobistych” akcentował znaczenie konstruktów, jako sposobów interpretacji świata. „Przypuszczał on, że problemy psychologiczne ludzi wynikają albo z posiadania konstruktów albo też z niewłaściwego ich stosowania”. Zwracał szczególną uwagę
na fakt, jak ludzie myślą o sobie i jak przetwarzają informacje o świecie zewnętrznym.
Korelacyjną tradycję badania osobowości zapoczątkował w Anglii F.Galton, który był jednym z inicjatorów psychologii różnic indywidualnych oraz autorem słynnych badań nad dziedziczeniem wybitnych uzdolnień.

Stworzył metodę badań osobowości zwaną korelacyjną, która polega na wykorzystaniu wskaźników statystycznych w celu stwierdzenia związków (korelacji) między cechami, którymi ludzie różnią się między sobą. Służy ona do pomiaru różnic indywidualnych i ustala statystyczne związki między różnicami.
Z tradycji badań korelacyjnych powstały znane teorie konstytucjonalne E.Krechmera i W.Scheldona.


Kontynuatorami korelacyjnej metody badania osobowości byli: R.Cattell, twórca 16-czynnikowego kwestionariusza osobowości oraz H.J.Eysenck, którego badania doprowadziły do wykrycia trzech wymiarów osobowości: introwersji, ekstrawersji
i neurotyczności.

Inni naukowcy, tacy jak P.T.Costa i R.McCrae opracowali teorię osobowości
w wymiarze pięciu czynników takich jak: neurotyzm, ekstrawersja, otwartość, ugodowość, sumienność. Stworzyli Oni jedno z najbardziej nowoczesnych narzędzi do badania osobowości - NEO-FFI.
Kolejnym źródłem inspiracji w tworzeniu teorii osobowości były badania laboratoryjne i eksperymentalne. Wyznaczały one trzecią tradycję w badaniach nad osobowością zwaną eksperymentalną.

W Niemczech W.Wundt założył pierwsze Laboratorium Psychologii Eksperymentalnej. Było to mniej więcej w tym samym czasie, gdy J.Charcot prowadził badania kliniczne we Francji, a F.Galton w Anglii. „Wundt podkreślał naukowy charakter psychologii i uważał ją za naukę eksperymentalną, w której stosuje się procedury podobne do wykorzystywanych w naukach przyrodniczych”.
W Rosji I.Pawłow zajmował się badaniami nad warunkowaniem klasycznym, przeprowadzając eksperymenty na zwierzętach. Duży wkład do psychologii osobowości wniosły Jego badania nad konfliktem oraz nerwicą eksperymentalną.

 
Badaniami eksperymentalnymi zajmował się również Amerykanin – J.Watson, który też przeprowadzał badania na zwierzętach. Zwrócił uwagę na związki między bodźcem a reakcją. Poglądy J.Watson’a zainspirowały C.Hull’a do pracy nad teorią uczenia się opartą na zasadzie bodziec-reakcja.

Prace J.Watson’a miały również wpływ na badania B.F.Skinnera i Jego teorię warunkowania sprawczego, która jest koncepcją mówiącą o powstawaniu reakcji
w efekcie różnych wzmocnień.


Mimo różnych tradycji badawczych wszyscy naukowcy twierdzili, że fizjologia i genetyka
odgrywają zasadniczą rolę w opisywaniu osobowości.

Podsumowując, badania kliniczne opierały się głównie na obserwacji i opisie pojedynczych osób, natomiast badania korelacyjne były przeprowadzane na grupach osób, w których stosowano ściśle określone pytania. Z kolei badania eksperymentalne odbywały się w laboratoriach, pod kontrolą lekarzy i psychologów, w ściśle określonych warunkach.
 

Autor: Elżbieta Dybińska © Wszelkie prawa zastrzeżone

 
Bibliografia:
1. Rybakiewicz J.(red): Człowiek i psychologia, Wyd. Park sp. z o o. Bielsko Biała 2005
2. Spenser A., Rathaus A.: Psychologia współczesna, GWP, Gdańsk 2004
3. Strelau J., Doliński D.: Psychologia Podręcznik Akademicki , GWP, Gdańsk 2008
4. Gasiul H.: Psychologia osobowości, Difin, Warszawa 2005
5. Perwin A.L.: Psychologia osobowości, GWP, Gdańsk 2002
6. Nowa Encyklopedia PWN, Tom II, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997
7. Zawadzki B., Strelau J., Szczepaniak P., Śliwińska M.,: Inwentarz Osobowości
    NEO-FFI Paula T. Costy Jr i Roberta R. McCrae, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2007
8. Hall C.S., Lindzey G., Campbell J.B.: Teorie osobowości, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004