|
Źródła stresu
i sposoby radzenia sobie z nim w wieku dorastania
Młodzież w wieku adolescencji przeżywa wiele sytuacji
trudnych. Zdaniem M. Tyszkowej o sytuacji trudnej można
mówić wtedy, kiedy układ stosunków między człowiekiem a
otoczeniem charakteryzuje się brakiem równowagi pomiędzy
zadaniami a aktywnością i warunkami życia oraz
właściwościami osoby. Sytuację trudną można pojmować również
„jako układ zewnętrznych bodźców powodujących zakłócenia
czynności lub zagrożenie potrzeb jednostki, jej dążeń czy
cenionych wartości i wywołujących w związku z tym
charakterystyczne zmiany w zachowaniu”.
Według M. Tyszkowej do sytuacji trudnych można zaliczyć
między innymi:
1. sytuacje społecznej ekspozycji, w których młoda osoba
wystawiona jest na krytykę i ocenę innych osób, przez co
może ulec zachwianiu jej poczucie własnej wartości,
2. sytuacje nacisku lub przymusu, w których jest wywierana
presja na drugą osobę, aby zmieniła swoje cele, do których
zmierza, co powoduje, że osoba ta czuje, że realizacja jej
celów jest zagrożona,
3. sytuacje społecznego konfliktu, w których dążenia osoby
są sprzeczne lub niezgodne z dążeniami innych osób, co rodzi
zagrożenie realizacji jej własnych dążeń.
Wszelkie, wyżej zaprezentowane sytuacje życiowe, w których
znajduje się młodzież w wieku adolescencji,
mogą wywołać
stres. Należy zaznaczyć, że stres towarzyszy młodzieży
stale, gdyż okresy napięcia są nieodłączną częścią ludzkiego
życia, ulegają zmianie tylko jego przyczyny,
przejawy i
nasilenie.
Zatem warto przyjrzeć się przyczynom stresu występującym u
młodzieży w wieku adolescencji. Przyczyny powinny być
rozpatrywane w odniesieniu do obszarów życia, w których
młodzież najczęściej funkcjonuje. Życie młodzieży w wielu
adolescencji odbywa się głównie w rodzinie, szkole i w
czasie wolnym.
Rodzina może być dla młodego człowieka zarówno źródłem
wsparcia, jak i stresu. Wysoki potencjał napięć i obciążeń
zawierają w sobie różne trudne lub bolesne sytuacje w
rodzinie, takie jak: rozwód rodziców, pojawienie się nowego
członka rodziny, separacja z jednym z opiekunów, zmiana
miejsca zamieszkania, utrata koleżanek i kolegów.
Badania
przeprowadzone przez G. Witkin pokazały, że troska o rodzinę
i zdrowie rodziców są na drugim miejscu dziecięcych stresów
za kłopotami szkolnymi. Przyczyny zmartwień są bardzo różne,
począwszy od strachu przed chorobą, poprzez sprzeczki z
rodziną, przemoc w rodzinie, a skończywszy na rozwodzie
rodziców.
Innym czynnikiem stresu u młodych osób w wieku adolescencji
jest szkoła. Zdaniem B. Jacennik i J. Szczepańskiej „stres
związany ze szkołą i relacjami z rówieśnikami jest
silniejszym predykatorem lęku i problemów zdrowotnych dzieci
w szkole podstawowej niż całkowity życiowy stres obejmujący
inne dziedziny życia”.
Również badania przeprowadzone przez M. Krzyśko i M.
Mularską pokazały, że młodzież przeżywa najsilniejszy stres
w związku z problemami szkolnymi. Do podobnych wniosków
prowadzą zarówno wyniki badań przeprowadzonych przez A.
Piekarską i B. Warian, które za najważniejsze stresory
uważają sytuacje związane z procesem nauczania, jak i
rezultaty badań przeprowadzonych przez G. Witkin w Stanach
Zjednoczonych, które pokazały, że problemy szkolne, takie
jak: oceny, sprawdziany, odrabianie lekcji i promocja do
następnej klasy, są najbardziej stresujące.
Według M. Krzyśko i M. Mularskiej młodzież postrzega jako
trudne następujące sytuacje występujące w szkole:
sprawdzanie umiejętności i wiadomości ucznia przez
nauczyciela (sprawdzanie zadania domowego, odpytywanie,
testy, klasówki, egzaminy), oceny niedostateczne, problemy z
promocją do następnej klasy.
Innym rodzajem problemów szkolnych, na które zwracała uwagę
młodzież w powyższych badaniach, były
relacje między
nauczycielami i uczniami takie, jak: nadmierna krytyka
ucznia przez nauczyciela, wypowiedzi nauczyciela obniżające
godność osobistą ucznia, często wyrażanie przekonania o
niskich możliwościach intelektualnych uczniów lub ucznia,
częste wyrażanie przekonania, że uczeń posiada wyłącznie
cechy negatywne. A przecież powodzenia szkolne zależą od
posiadania przez młodzież takich cech osobowości, jak:
wytrwałość w osiąganiu długofalowych celów,
odpowiedzialność, niezależność w działaniu, systematyczność,
kontrola zachowania, umiejętność rezygnacji z
natychmiastowego zaspokajania pewnych potrzeb.
Aby młodzież mogła w prawidłowy sposób realizować swoje
zadania szkolne powinna otrzymać wystarczające
zainteresowanie, wsparcie i pomoc ze strony nauczycieli w
rozwijaniu wyżej wspomnianych cech osobowości. Gdyż jak
pokazały badania przeprowadzone przez Z. Plewicką i M.
Guszkowską, dotyczące szkolnych sytuacji konfliktowych
uczniów od 14. do 19. roku życia, zatargi z nauczycielami
były szczególnie stresujące dla młodzieży.
Najwięcej
spornych sytuacji w układzie uczeń-nauczyciel wynikało z
kontrowersyjnych ocen szkolnych. Uczniowie uważali, że
nauczyciele nie doceniają wysiłków, zaniżają oceny, nie
zauważają poprawy, faworyzują niektórych uczniów, stawiają
oceny niedostateczne nie za wyniki w nauce. Ponadto
uczniowie zwracali uwagę na takie zachowania nauczycieli,
jak: wyzwiska, kpiny, ośmieszanie, deprecjonowanie
charakteru i ogólnej wartości ucznia.
Badania Z. Plewickiej i M. Guszkowskiej pokazały również, że
bardzo istotnym źródłem stresu u młodzieży są
sprzeczki z
kolegami ze szkoły. Według Badaczek, co trzeci konflikt to
zatargi między rówieśnikami. Główne powody zatargów
indywidualnych to: niesłuszne posądzenia, zdrada, obmowa,
rywalizacja o stopnie, brak kultury w zachowaniu.
Tak jak już wcześniej wspomniano czas wolny również może był
źródłem stresu. Szczególnie przeciążenie nadmierną ilością
aktywności w czasie wolnym, zatargi z innymi dziećmi,
wzmożona konsumpcja medialna powodują napięcia. Należy
zauważyć, że bardzo często młodzież wraca po lekcjach do
pustego domu, a w mediach styka się z obrazami przemocy.
Również inne badania przeprowadzone wśród uczniów szkół
ponadgimnazjalnych w Polsce pokazały, że młodzież w okresie
dorastania narażona jest na wiele czynników stresujących,
pochodzących ze środowiska szkolnego, rówieśniczego czy
rodzinnego. „Prawie 40% polskiej młodzieży w wieku 16-18 lat
odczuwa podwyższony poziom stresu psychologicznego, przy
czym wśród dziewcząt odsetek ten przekracza nawet 50%.
Podwyższony poziom stresu wiąże się ściśle z przeżywaniem
negatywnych stanów emocjonalnych. Uczniowie z podwyższonym
poziomem stresu nawet 4-5 - krotnie częściej odczuwają
przygnębienie i lęk. Podwyższony poziom stresu związany jest
z częstszym paleniem tytoniu, piciem napojów alkoholowych
przez dziewczęta oraz z częstym używaniem narkotyków i
środków odurzających przez chłopców ”.
Zdaniem M. Komorowskiej stres w życiu nastolatków jest
najczęściej wywołany następującymi czynnikami: chorobą lub
śmiercią kogoś bliskiego, wykorzystywaniem fizycznym lub
psychicznym, zmianą miejsca zamieszkania, rozwodem rodziców,
wypadkiem lub chorobą, uzależnieniem członka rodziny,
konfliktami z rówieśnikami i rodziną, ubóstwem lub
dyskryminacją.
Ciekawych informacji na temat stresu i poczucia dobrostanu w
okresie adolescencji dostarczyły badania przeprowadzone
przez K. Siddique i B. D’Arcy. Pokazały one, że „dla
większości wejście w świat dorosłych jest względnie
bezbolesne. Są jednak i tacy, choć stanowią oni zdecydowanie
mniejszą grupę, którzy doświadczają w tym okresie silnego
napięcia i stresu. Wydaje się, że ogół nastolatków pozostaje
w dobrych kontaktach z rodzicami i potrafi sprostać
wymaganiom zarówno szkoły, jak i grupy rówieśniczej.
Młodzi
ludzie umiejętnie korzystają z własnych wewnętrznych
zasobów, minimalizując koszty oddziaływania silnych
stresorów środowiskowych”.
Radzenie sobie ze stresem
jest bardzo ważną umiejętnością,
pozwalającą redukować poziom stresu. Biologiczna reakcja na
stres poprzez rozładowanie w drodze agresji lub wycofania
się nie zawsze jest do przyjęcia ze względu na przyjęte
nakazy czy zakazy, jak również normy zachowań i normy
prawne.
Istotne wydaje się zobaczenie jak młodzież w okresie
adolescencji radzi sobie ze stresem, czyli jakie stosuje
sposoby radzenia sobie z nim.
Należy podkreślić, że odporność na stres jest istotnym
determinantem kreowania aktywności społecznej, gdyż jest
jednym z wyznaczników poczucia bezpieczeństwa.
„Aktywni społecznie uczniowie mają lepszą sytuację szkolną i
wyższy poziom intelektualny niż ich bierni koledzy”.
Badania przeprowadzone przez J. Kossewską i M. Guszkowską
pokazały, że młodzież często rozwiązuje swoje problemy z
nauką poprzez samodzielne poszukiwanie i planowanie
rozwiązania, czyli poprzez konsultacje u lepszych uczniów,
poświęcanie więcej czasu nauce, wspólne uczenie się i
powtarzanie materiału. Czyli wykorzystuje ona strategie
radzenia sobie ze stresem skoncentrowane na problemie. Ale
jak się okazuje, młodzież preferuje również strategie
radzenia sobie z problemami związanymi z nauką i
towarzyszącym temu stresowi ukierunkowane na niepodejmowanie
działań, rezygnację, unikanie problemu i psychiczne
dystansowanie się.
Poczucie umiejscowienia kontroli ma bardzo znaczący wpływ na
sukcesy szkolne i radzenie sobie ze stresem. Uczniów o
wewnętrznym umiejscowieniu kontroli, którzy sądzą, że to ich
cechy i zachowania odpowiadają za otrzymywane nagrody i
kary, charakteryzuje bowiem, wysoka samoocena i
samoakceptacja, duże aspiracje i silna motywacja osiągnięć i
lepiej radzą sobie ze stresem w sytuacjach i zadaniach,
których wynik uzależniony jest od ich działania.
Badania przeprowadzone wśród młodzieży ponadgimnazjalnej
pokazały, że większość uczniów, bo aż 73 %, w celu
rozładowania napięcia, podejmuje aktywność fizyczną.
Niewielka część młodzieży, bo 12%, spożywa w takich
momentach nadmierne ilości pożywienia a znikomy odsetek, bo
tylko 6% ankietowanych, relaksuje się stosując strategie
psychologiczne, nałogowo oglądając telewizję (5%),
spożywając alkohol (3%) lub zażywając leki (1%).
„Na podstawie analizy uzyskanych wyników, wykazano istotne
statystycznie różnice w deklarowanych sposobach
rozładowywania napięć i stresu psychologicznego, zależne od
płci badanej młodzieży. Zaobserwowano, że chłopcy znamiennie
częściej niż dziewczęta podejmują aktywność fizyczną w celu
rozładowania napięcia. Chłopcy nie objadają się nadmiernie w
sytuacjach stresowych, ale częściej niż dziewczęta sięgają
po napoje alkoholowe”.
Analiza uzyskanych wyników w zakresie indywidualnie
realizowanych sposobów radzenia sobie ze stresem
psychologicznym wskazuje, iż młodzież najczęściej wybiera
efektywne strategie zaradcze, związane z tzw. stylem
samorealizacyjnym, w który wpisana jest aktywność fizyczna.
Autor: Elżbieta Dybińska
©
Wszelkie prawa zastrzeżone
Bibliografia:
1. Borecka - Biernat D.: Uczeń w potrzasku, "Psychologia w
szkole", 1/2009
2. Tyszkowa M.:Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach
trudnych, PWN, W-wa 1986
3. Witkin G.:Stres dziecięcy, Rebis, Poznań 2000
4. Portman R.:Dzieci a stres. Istota zagadnienia, Jedność,
Kielce 2007
5. Jacennik B., Szczepańska J.:Aby stresu było mniej,
"Psychologia w szkole", 3/2007
6. Radochoński M.(red): Osobowość a wyniki w nauce,
Wydawnictwo WSP w Rzeszowie, Rzeszów 1993
7. Tabak I.: Stres i zdrowie psychiczne uczniów szkół
ponadgimnazjalnych, "Remedium", 11-12/2005
8. Komorowska M.: Radzenie sobie ze stresem a uzaleznienie
wśród nastolatków, "Remedium", 6/2008
9. Obuchowska I., Owczynnikowa O.W., Reykowski J.: Badania
nad osobowością dzieci i młodzieży,
WSiP, W-wa 1979
10. Bąbel P.: Osobowość wyuczona, "Psychologia w szkole",
4/2006
|
