|
Psychologiczna charakterystyka okresu adolescencji
Rozwój fizyczny
Szybki wzrost ciała, czyli skok pokwitaniowy, daje początek
obserwowalnym, fizjologicznym przemianom organizmu
występującym między 12. a 15. rokiem życia. U dziewcząt ten
okres rozpoczyna się dwa lata wcześniej, niż u chłopców i
dotyczy głównie układu kostnego i mięśniowego.
U chłopców jak i u dziewcząt następuje rozrastanie się
ramion i bioder, wydłużanie rąk i nóg, jak również
zwiększanie się wagi ciała i szybki wzrost. U chłopców
znacząco powiększa się i wzmacnia tkanka mięśniowa,
natomiast u dziewcząt tworzy się więcej tkanki tłuszczowej,
co zapewnia im zaokrągloną figurę.
Tabele 3 i 4 prezentują fazy dojrzewania płciowego u
chłopców i dziewcząt wg metodyki bilansu zdrowia dzieci
10-letnich i młodzieży 14-letniej.
Tabela 3. Fazy dojrzewania płciowego u chłopców
(wg metodyki
bilansu
zdrowia dzieci 10-letnich i młodzieży 14-letniej).
Faza Wiek typowy (w latach) Typowe cechy rozwoju płciowego
Przedpokwitaniowa 11-13 Powiększenie jąder (pierwszy
zwiastun pokwitania) oraz towarzyszące temu zmiany
fizjologiczne skóry moszny; początek rozwoju owłosienia
łonowego; zmiany proporcji ciała związane z przyspieszeniem
wzrastania (skok pokwitaniowy), sylwetka „wyrostka”
Pokwitania właściwego 13-15 Dalszy intensywny rozwój
narządów płciowych, dalsze zaawansowanie rozwoju owłosienia
łonowego, początek owłosienia pachowego; mutacja głosu
związana z powiększeniem krtani; mniejsze przyrosty
wysokości ciała, sylwetka „wyrostka” utrzymuje się
długokończynowość, zgrubienie rysów twarzy, często występuje
trądzik młodzieńczy.
Młodzieńcza 15-17 Zakończenie rozwoju narządów płciowych;
owłosienie łonowe przybiera kształt zbliżony do rombu;
owłosienie pachowe osiąga ostateczną postać; głos męski,
„jabłko Adama”- w związku z zakończeniem rozwoju krtani;
często pojawia się owłosienie na twarzy i innych częściach
ciała; znacznie wolniejsze tempo przyrostu wysokości ciała.
Tabela 4. Fazy dojrzewania płciowego u dziewcząt
(wg
metodyki bilansu
zdrowia dzieci 10-letnich i młodzieży 14-letniej).
Faza Wiek typowy (w latach) Typowe cechy rozwoju płciowego
Przedpokwitaniowa 10-12 Rozwój piersi do postaci „pączka”
(pierwszy zwiastun pokwitania); początek rozwoju owłosienia
łonowego; zmiany proporcji ciała związane z przyspieszeniem
wzrastania (skok pokwitaniowy), sylwetka „podlotka”.
Pokwitania właściwego 12-14 Dalsze zaawansowanie rozwoju
piersi; dalsze zaawansowanie rozwoju owłosienia łonowego;
początek owłosienia pachowego; wystąpienie pierwszej
miesiączki (w okresie do 2 lat może być nieregularna);
mniejsze przyrosty wysokości ciała, sylwetka długokończynowa,
zaczyna się sylwetka kobieca; zgrubienie rysów twarzy,
często występuje trądzik młodzieńczy.
Młodzieńcza 14-16 Dalszy rozwój piersi; owłosienie łonowe
przybiera kształt trójkąta; owłosienie pachowe osiąga
ostateczną postać; ustalają się regularne miesiączki;
zwolnienie tempa przyrostu ciężaru ciała, zaznacza się
kobieca topografia podściółki tłuszczowej; sylwetka traci
wygląd „podlotka” i przybiera wygląd typowo kobiecy;
następuje wysubtelnienie rysów twarzy.
Rozwój poznawczy
Zmysły osób w wieku adolescencji oraz poszczególne
analizatory nabierają bardzo wysokiego stopnia sprawności.
Stąd wzrok, słuch, węch i dotyk mają bardzo niskie progi
wrażliwości.
Uwaga dowolna w okresie dorastania stopniowo zastępuje
charakterystyczną dla dzieci uwagę mimowolną, co pozwala
młodzieży na większe skupienie i skuteczniejsze uczenie się.
W tym okresie pamięć bezpośrednia cechuje się najwyższą
sprawnością.
Według J. Piaget’a ogólną istotą rozwoju poznawczego jest
„rekonstrukcja i reintegracja wcześniejszych sposobów
myślenia i kształtowanie się nowych, bardziej adekwatnych i
bardziej zrównoważonych struktur poznawczych”. W procesie
tym następuje przejście od „jednostronnego sposobu myślenia
związanego z czynnościami na przedmiotach, poprzez
odwracalne operacje umysłowe na reprezentacjach konkretnych
przedmiotów i zdarzeń do myślenia abstrakcyjnego i
hipotetyczno-dedukcyjnego, w których formalne operacje
umysłowe uniezależniają treść myślenia od realnych
przedmiotów i zdarzeń”.
Zdaniem J. Piaget’a rozwój poznawczy człowieka przebiega w
kierunku operacji formalnych. Powyżej 11. roku życia dzieci
wchodzą w najwyższe stadium myślenia
- stadium operacji formalnych. Między 12. a 14. rokiem życia
u młodzieży daje się zauważyć zdolność do uogólnionego
rozumowania wnioskującego. Myślenie na poziomie operacji
formalnych kształtuje się podczas całego okresu adolescencji
i osiąga optymalny poziom między 15. a 20. rokiem życia.
Niektórzy badacze zwracają uwagę na
dwie fazy występujące na
poziomie operacji formalnych:
a) „wczesną fazę operacji formalnych, w której zwiększająca
się zdolność hipotetycznego myślenia owocuje swobodnym,
nieskrępowanym myśleniem, ujmującym świat nadmiernie
subiektywnie i idealistycznie;
b) późną fazę operacji formalnych, w której dorastający
konfrontują swoje rozumowanie z rzeczywistością, z czego
wynika przywrócenie intelektualnej równowagi”.
Myślenie formalne dotyczy myślenia o własnych ideach,
wartościach, o własnym myśleniu. Pojawienie się operacji
formalnych oznacza, że opis własnego „ja” koncentruje się
teraz częściej na stanach wewnętrznych, a opisy innych osób
są coraz bardziej elastyczne.
Młodzież chętnie i długo dyskutuje, wykorzystując dedukcję i
hipotezy. Uświadamia sobie ona możliwość wielokierunkowego
rozwiązania problemów
i zaczyna ona traktować własne wnioski, jak i te uzyskane z
otoczenia jako hipotezy wymagające weryfikacji. Powstaje
zdolność do „pojmowania relatywności pewnych prawd oraz
rozumienia umowności niektórych społecznie przyjętych
ustaleń (np. umownego charakteru nazw, niektórych przepisów
itp.)”.
Otwartość dorastających i poszukiwanie racjonalnych
wyjaśnień jest powiązane zarówno z krytycyzmem, jak i
czasami z odrzuceniem dotychczasowych autorytetów.
Osiągnięcie stadium myślenia formalnego i zwiększenie
zainteresowania własną osobą wiąże się z tzw. młodzieńczym
egocentryzmem, który związany jest z wiarą we wszechmoc
refleksji. Dorastający tworzą w myślach „wyimaginowaną
publiczność”, której posiadanie przyczynia się u nich do
porywów entuzjazmu i pragnienia nadzwyczajnych czynów.
Rozwój emocjonalny
Emocje są kolejnym obszarem, w którym dokonują się zmiany u
osób w wieku adolescencji. Reakcje emocjonalne mogą być
powiązane z niezaspokojonymi potrzebami, jak również z
konkretnymi sytuacjami.
W procesie kształtowania własnej tożsamości młodzież
przeżywa skrajne, ambiwalentne uczucia. Wraz z rozwojem ego
młodzież wyraża emocje w sposób bardziej różnorodny i
konfliktowy. Z jednej strony może to być lęk czy zagubienie,
a następnie radość czy ciekawość. Ta labilność emocjonalna
wynika ze wzmożonej w tym okresie pobudliwości nerwowej,
mającej swoje przyczyny w intensywnym rozwoju fizycznym,
zmianach hormonalnych i małej umiejętności kontrolowania
własnych emocji. Ponadto emocje negatywne przeżywane przez
część młodzieży są konsekwencją doświadczanych przez nią
różnych wydarzeń życiowych. Taka niestabilność emocjonalna
dość często utrudnia porozumienie się z młodzieżą, jak
również użycie środków wychowawczych.
W okresie późnej adolescencji następuje stabilizacja
emocjonalna, charakteryzująca się uzyskaniem kontroli nad
ekspresją emocji, większą niezależnością od uczuciowej
aprobaty otoczenia i uczuć rodziców.
Rozwój społeczny
W okresie adolescencji relacje z rówieśnikami są bardzo
ważne, gdyż stanowią one prototypy późniejszych związków.
Jest to okres poczucia niepewności, zarówno co do „ja”, jak
i własnego miejsca w społeczeństwie. Stąd duża pomoc
rówieśników
w tym okresie w określeniu swojej roli oraz własnego systemu
wartości. W związku z powyższym nie dziwi fakt, że w okresie
tym rośnie konformizm w stosunku do grupy rówieśniczej.
„Interakcje rówieśnicze wraz z rozwojem stają się: częstsze,
trwalsze, złożone, intymne oraz bardziej spójne”.
Grupa zapewnia poczucie bezpieczeństwa, ze względu na
przebywanie z osobami w podobnej sytuacji i myślącymi
podobnie. W grupie rówieśniczej nastolatek ma możliwość
skonfrontowania tego, jak widzą go inne osoby z faktem, jak
sam siebie spostrzega. Bycie członkiem grupy pomaga młodemu
człowiekowi przejść od przyjaźni do związków partnerskich. I
dlatego odnalezienie swojego miejsca w grupie znacząco
pomaga w oddaleniu się od rodziców i w poszukiwaniu własnej
drogi życiowej, sprzyjającej budowaniu tożsamości.
Konformizm ten dość często prowadzi do konfliktów z
rodzicami na przykład na tle ubioru, przyjaźni, preferencji
muzycznych. Ponadto samo wyjście z układu zależności od
rodziców i rozpoczęcie samodzielnego życia również prowadzi
w naturalny sposób do konfliktów.
Rozwój moralny
L.Kohlberg wyróżnia trzy poziomy rozwoju rozumowania
moralnego, a mianowicie:
a) moralność przedkonwencjonalną,
b) moralność konwencjonalną,
c) moralność pokonwencjonalną.
Prezentuje to poniższa tabela.
Tabela 5. Rozwój moralny wg L. Kohlberg’a
Poziom Etap Wiek Charakterystyka Cel
Przed-konwen-cjonalny I indywidualizmu, celów
instrumentalnych i wymiany; moralność własnego interesu
Wczesny okres dorastania, ok. 10-15 lat Osądy dzieci
opierają się na źródłach autorytetów z najbliższego
otoczenia (rodzicach, nauczycielach). Dorośli są
spostrzegani jako ci, „co wiedzą lepiej”. Ocena tego, czy
coś jest właściwe, czy naganne, zależy od efektów,
konsekwencji zewnętrznie obserwowalnych oraz od uzyskanych
osobistych korzyści. Działania zgodne z własnymi interesami
i potrzebami, pozwalanie innym na to samo. Świadomość, że
każdy ma swoje interesy do zrealizowania, może rodzić
konflikty. Powinno się robić rzeczy, które zostaną
nagrodzone, a unikać tych, za które czeka kara. Dobre jest
to, co przynosi przyjemne rezultaty. Pomóż mi, wtedy ja
pomogę tobie”.
Konwen-cjonalny II .... wzajemnych oczekiwań, związków i
konformizmu interpersonalnego; moralność harmonii
interpersonalnejIII systemu społecznego i sumienia;
moralność prawa i porządku 15-20 lat Osądy młodych ludzi
opierają się na regułach i normach grupy, do której należą
(rodziny, grupy rówieśniczej)- wiara w „złotą regułę”. Dobre
zachowanie to takie, które cieszy innych. Ocena zachowań
jest dokonywana nie tylko na podstawie efektów, lecz także w
oparciu o intencje. Młody człowiek kieruje się normami
pochodzącymi z szerszych grup społecznych (państwa,
kościoła).Dąży do utrzymania porządku społecznego. Odróżnia
społeczny punkt widzenia od motywów i uzgodnień
interpersonalnych.
Uzasadnia sądy moralne z punktu widzenia
uznanych autorytetów, obowiązujących norm i pełnionych ról
społecznych. Ważne jest robienie tego, co przynosi
zadowolenie przyjemność innym (osobom znaczącym): mamie,
tacie, koleżance, nauczycielowi.
Stawianie siebie na czyimś
miejscu. Nieuwzględnianie ogólnego systemu zasad. Mniej
ważne staje się to, co przynosi przyjemność konkretnej
osobie, a liczy się przestrzeganie reguł, które są
niekwestionowane.
Według L.Kohlberg’a okres dorastania charakteryzuje
przejście z konwencjonalnego poziomu rozwoju moralnego na
postkonwencjonalny. Na poziomie postkonwencjonalnym młodzież
ujmuje zasady moralne w sposób autonomiczny, czego wyrazem
jest formułowanie własnych, niezależnych ocen.
Na tym poziomie moralność jest zinternalizowana i nie oparta
na cudzych standardach. „Zasady moralne są ujmowane
autonomicznie, niezależnie od autorytetu osób czy grup”.
Autor: Elżbieta Dybińska
©
Wszelkie prawa zastrzeżone
Bibliografia:
1. Harwas-Napierała B., Trempała J.: Psychologia
rozwoju człowieka, T.1, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa1997
2. Herbert M.: Rozwój społeczny ucznia, GWO, Gdańsk 2004
3. Kopczyńska-Sikorska J., Woynarowska B.: Rozwój somatyczny
w II dekadzie życia, PZWL, Warszawa 1980
4. Harwars-Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwoju
człowieka, T.3, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997
5. Vasta R., Haith M.M., Miller S.A.: Psychologia dziecka,
WSiP, Warszawa 1995
6. Obuchowska I.: Drogi dorastania, WSiP, Warszawa 1996
7. Bee H.: Psychologia rozwoju człowieka, Wydawnictwo Zysk i
S-ka, Poznań 2004
8. Matczak A.: Zarys psychologii rozwoju, Wydawnictwo
Akademickie Żak, Warszawa 2003
9. Obuchowska I.: Psychologiczne aspekty dojrzewania, (w:)
Jaczewski A., Woynarowska B. (red.): Dojrzewanie, WSiP,
Warszawa 1982
10. Brzezińska A.I.: Psychologiczne portrety człowieka, GWO,
Gdańsk 2005
11. Schaffer H.R.: Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006
12. Bryant P.E. (red.), Colman A.M. (red.): Psychologia
rozwojowa, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997
13. Szczepkowski J.: Terapia młodzieży z problemem
narkotykowym, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2007
|
